Język kaszubski jest językiem, nie gwarą. Należy do grupy języków zachodniosłowiańskich. Status prawny języka kaszubskiego reguluje ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, definiując go jako język regionalny.
Przeczytamy, usłyszymy kaszubski
W języku kaszubskim wydawane są książki i czasopisma oraz nadawane programy w radio i telewizji.
Od wielu lat organizowane są konkursy związane z tym językiem, takie jak :
- Konkurs Recytatorski Literatury Kaszubskiej „RÔDNÔ MÒWA”
- Kaszubskie dyktando „PISZÃ PÒ KASZËBSKÙ – KRÓLEWIÓNKA W PAŁACU”
- Konkurs dla Czytelników „MÉSTER BËLNÉGÒ CZËTANIÔ”
Około dwadzieścia tysięcy dzieci uczy się języka kaszubskiego w Pomorskiem.
Od 2005 roku można w tym języku zdawać egzamin maturalny.
Posługują się nim Kaszubi w Polsce, emigranci w Kanadzie, mniej liczni Kaszubi w Niemczech i USA.
Początki języka kaszubskiego
Do dwóch najstarszych zapisów literackich, w których znajdują się elementy kaszubszczyzny zaliczamy :
- „Duchowne piesnie D. Marcina Luthera y ynszich naboznich męzów” z podtytułem „Zniemnieckiego w Slawięsky ięzik wilozone Przes Szymona Krofea sluge slowa Bozego w Bytowie. Drukowano w Gdańsku przez Jacuba Rhode Roku Panskiego 1586”.
- „Mały Catechism D. Marciná Lutherá” z 1643r., Michaela Brüggemanna (łac. Pontanusa, pol. Mostnika) pastora ze Smołdzina.
Prekursorzy języka pisanego
„Ojcem” literatury kaszubskiej okrzyknięto Floriana Ceynowę (1817-81). Utworzył własny alfabet, pisownię, stworzył normę językową tj. gramatykę. Między innymi w 1879 r. w Poznaniu wydał „Zarés do Grammatikj Kašébsko-Słovjnskjè Mòvé”, gdzie dał świadectwo kaszubszczyźnie. Dla niego kaszubszczyzna była językiem używanym w piśmiennictwie i literaturze.
Pierwszym poetą i literatem kaszubskim był Hieronim Derdowski (1852- 1902) z Wiela. Był kontynuatorem pisania po kaszubsku. W poemacie „Ò Panu Czôrlińsczim co do Pùcka pò sécë jachôł” w podróż bohatera wplótł geografię Kaszub, historię Kaszub, Kaszubów z ich religijnością i mową, legendami, przesądami i folklorem. To dzieło, z okresu gdy Polski nie było na mapach, z dedykacją dla J. Kraszewskiego ze sławnym dwuwierszem „Ni ma Kaszub bez Pòlonii, A bez Kaszub Pòlsczi”.
Po działalności F. Ceynowy i H. Derdowskiego aktem umocnienia tożsamości kaszubskiej oraz sposobem ochrony języka kaszubskiego stał się ruch młodokaszubski (Towarzystwo Młodokaszubów zał. w 1912 r. w Gdańsku). Trójkę młodokaszubów-literatów stanowili: Aleksander Majkowski, który był przywódcą, Jan Karnowki i ks. Leon Heyke.
Aleksander Majkowski (1876- 1938) jest autorem między innymi pierwszej powieści napisanej w języku kaszubskim „Żëcé i przigòdë Remùsa. Zwiercadło kaszëbsczé” wydanej w 1939
Gdzie historycznie używano się języka kaszubskiego
W połowie XIX wieku zaczęto tworzyć mapy zasięgu i zróżnicowania języka kaszubskiego. Aleksander Hilferding podzielił kaszubszczyznę południkowo na:
- Gwarę pomerańskich Słowińców i Kaszubów
- Słowińców, np. Wielka Gardna, Kluki, Smołdzino
- Kabatków, np. Główczyce, Rowy, dziś nie istnieje
- Gwarę pomerańskiech Kaszubów
- nad jez. Łebsko np. Izbica i Łeba,
- za jez. Łebsko, np. Charbrowo, Sarbsk, Osiek,
- w Bytowskiem, np. Bytów, Grzmiąca, Czarna Dąbrówka i Rekowo
- Gwarę kaszubską w Prusach Zachodnich, np. Żarnowiec, Swarzewo, Chałupy, Wejherowo, Kartuzy, Stężyca, Kościerzyna, Leśno, Skarszewo
Na początku XX wieku podział ten zaktualizował Friedrich Lorentz i wyodrębnił 21 grup, a w nich 70 gwar. W połowie XX wieku w Atlasie językowym kaszubszczyzny stworzono podział na archaiczny i innowacyjny.
Alfabet
Utworzony przez Floriana Ceynowę w drugiej połowie XIX wieku, przeszedł nowelizację.
Dzisiaj kaszubski alfabet zawiera 34 litery A Ą Ã B C D E É Ë F G H I J K L Ł M N Ń O Ò Ó Ô P R S T U Ù W Y Z Ż
Cechy charakterystyczne języka kaszubskiego
- akcent ruchomy i inicjalny
- litery Ã, É Ë, Ò, Ô, Ù
- nie występują spółgłoski ś, ź, ś, dź
Najczęściej słyszane słowa
- Dzień dobry- dobri dzéń
- Do widzenia- do ůzdrzeniô
- Dziękuję- dzãkujã
- Proszę- Proszã
- Pokój (pomieszczenie)- jizba
- Dom- dóm, chëcz
- Piwnica- Sklep
- W środku ( w domu)- bënë
- Rower- kòło
- Samochód- autół
- Pociąg- Bana
- Autobus- aùtobùs
- Dworzec kolejowy- banowiszcze, banhòf
- Śniadanie- frisztëk
- Obiad- pôłnié
- Kolacja- wieczerzô
- Herbata- arbata
- Chleb- chléb
- Ciasto- kùch
- Drożdźówka- szneka z glancem
- Ryba- rëba
- Dorsz- pòmùchel , pòmùchélc
- Flądra- bańtka
- Morze- mòrzé
- Morze Bałtyckie- bôłt
- Restauracja- restauracëjô
- Pomoc- pòmòc
- Lekarz- gòjicel , doktòr
- Szpital- bòlëca
- Apteka- aptéka
- Sklep- krôm
- Żona- białka
- Mąż- chłop, slëbnik
