Pałac Sierakowskich wraz z pozostałościami dawnych zabudowań gospodarczych, parkiem i pobliską rodową kaplicą grobową, stanowi historyczną pamiątkę po ważnym, choć niewielkim ośrodku polskości. Ten gościnny polski dom odwiedzali wielcy polscy pisarze, politycy i artyści.
Z kart histori
W Waplewie gościł m.in. Stefan Żeromski, pisząc później: „ażeby przez chwilę napawać się pięknem jego parku i rzucić okiem na dzieła sztuki, istotnie bezcenne, zgromadzone w starym pałacu”.
Waplewo położone jest w miejscu starego pruskiego pola Rassinen (Raszynen). W 1376 r. po raz pierwszy nazwano je Wapils. W XV-wiecznych aktach, jako właściciela wymienia się Segenanda von Wapils – rycerza zakonu krzyżackiego, znanego z działalności dyplomatycznej i politycznej. Około 1483 r. majątek przeszedł na ponad 100 lat w ręce rodziny Rabe herbu Kos.
Przypuszczalnie w tym czasie powstał w Waplewie pierwszy dwór, zachowały się także informacje o istnieniu ogrodu. W 1611 r. majątek waplewski stał się własnością rodziny Niemojewskich herbu Rolicz, a następnie w 1641 r. hrabiego Jana Biberstein-Zawadzkiego herbu Rogala, spokrewnionego po kądzieli z Wazami.
Waplewo, fot. Pomorskie Travel
Zawadzki służył królowi Zygmuntowi III Wazie, następnie był podkomorzym na dworze króla Władysława IV. To on właśnie odbierał w imieniu króla Władysława przysięgę na wierność królowi polskiemu od miasta Gdańska. Zawadzki postawił w Waplewie murowany dwór, który w swym obrysie zachował się do dnia dzisiejszego. Według XVII-wiecznych tendencji dwór otrzymał formę niskiego, parterowego budynku z bocznymi skrzydłami naśladującymi alkierze. Po Zawadzkich Waplewo otrzymali Chełstowscy, by z kolei w 1726 r. przejść w ręce rodu Bagniewskich, herbu Bawół. Powtórne małżeństwo wdowy po Bagniewskim wniosło majątek waplewski do rodziny Sierakowskich, herbu Ogończyk.
W 1888 r. Sierakowscy rozbudowali dwór, nadając mu cechy założenia pałacowego. Wcześniej, w ostatniej ćwierci XVIII w., w Waplewie powstał piękny park krajobrazowy, z jeszcze klasycznym szpalerem lipowym usytuowanym na przedłużeniu osi dworu. Sierakowscy utrzymali majątek waplewski do czasów II wojny światowej. Po wojnie majątek przejął Państwowy Ośrodek Hodowli Zarodowej. W latach 70. obiekt został poddany gruntownemu remontowi. W listopadzie 2006 r. zespół pałacowo-parkowy w Waplewie przekazany został Muzeum Narodowemu w Gdańsku, w celu stworzenia tam oddziału pod nazwą Muzeum Tradycji Szlachty Polskiej. Jet to Pomorski Ośrodek Kontaktów z Polonią.
Muzeum Tradycji Szlacheckiej w Waplewie Wielkim, fot. Pomorskie Travel
Dwór został zbudowany na planie prostokąta, do którego dłuższego boku od strony wschodniej dostawiono dwa skrzydła w formie alkierzy, przez co w rzucie przypomina kształt litery C. Od frontu jest to skromny, parterowy budynek z ryzalitem pośrodku i dwoma niższymi skrzydłami bocznymi. Tylna część budynku po przebudowie neoklasycznej nabrała cech antycznej budowli – jest piętrowa, nadbudowane piętro jest zwieńczone trójkątnym naczółkiem z akroterionami, wspartym na smukłych kolumnach kryjących balkon. Niegdyś dwór połączony był od strony parku z pięknym ogrodem zimowym – Sierakowscy słynęli ze swoich kolekcjonerskich zamiłowań, w tym również botanicznych. Oranżeria ta została później przekształcona na oficynę mieszkalną.
