Polskość była kultywowana głównie przez kościół katolicki, gdzie w dobie zaborów miejscowi księża głosili słowo Boże w rodzimym języku mieszkańców Powiśla. Również polskość pielęgnowała miejscowa szlachta skupiona wokół rodziny Sierakowskich i Donimirskich. To oni wspierali powstania narodowe, zakładali organizacje patriotyczne oraz gościli wybitnych przedstawicieli polskiej kultury i nauki. Odwiedzając Powiśle warto odwiedzić miejscowości, gdzie zlokalizowane są dawne siedziby polskich ziemian działających na rzecz polskości w XIX i XX w.

Pomorskie Soplicowo

Przede wszystkim podróż należy rozpocząć od Waplewa Wielkiego, gdzie w pałacu rodziny Sierakowskich zlokalizowane jest Muzeum Tradycji Szlacheckiej, a zarazem Pomorski Ośrodek Kontaktów z Polonią. Odwiedzając muzeum można zobaczyć szereg pamiątek świadczących o polskości właścicieli oraz o wyjątkowych gościach. A Waplewo Wielkie odwiedzili m.in. Fryderyk Chopin, Oskar Kolberg, Jan Matejko oraz Stefan Żeromski i Jan Kasprowicz. To wyjątkowe miejsce na mapie Powiśla zyskało miano pomorskiego Soplicowa.

Wokół dworów rodziny Donimirskich

Wprawdzie nieco mniej okazałe dwory należące do rodziny Donimirskich również zaliczają się do czołowych atrakcji Powiśla. Rodzina ta w swoim posiadaniu miała kilka majątków. Do dziś zachowały się dwory w Czerninie, Ramzach Małych i Zajezierzu, a także czekający na renowację obiekt w Telkwicach. Niestety w listopadzie 2023 r. spłonął odnowiony dworek w Cygusach. Miejsca te podobnie jak Waplewo Wielkie za sprawą właścicieli były niemym świadkiem działań polonijnych.

Kościoły będące ostoją polskości

Pamiętające czasy krzyżackie świątynie w czasach prusko-niemieckich stanowiły ostoję polskości. Do takich obiektów należy zaliczyć wiejskie kościoły m.in. w Starym Targu, Tychnowach, Straszewie, czy Postolinie. To z zachowanych do dziś ambon niektórzy kapłani głosili słowa krzepiące patriotyzm mieszkańców Powiśla. Wśród nich był m.in. bł. ks. Władysław Demski.