Historia Muzeum Kaszubskiego związana jest z pasją kolekcjonerską Franciszka Tredera oraz Franciszki Majkowskiej. Na zwiedzających Muzeum czeka wiele atrakcji, w tym gra na najstarszym instrumencie kaszubskim - skrzypcach diabelskich, ponadto prezentacja i śpiew Kaszëbscich Nutów, czyli jedynego w Polsce alfabetu śpiewanego.
Już w 1920 r. zalążek Muzeum stworzono w budynku po starym szpitalu przy ul. Cmentarnej w Kartuzach. Kolekcja muzealna liczyła 106 eksponatów. Następna siedziba Muzeum powstała w domu Hincy przy ul. Piłsudskiego. Kolejne próby utworzenia Muzeum podjął Franciszek Treder, organizując pierwszą wystawę sztuki ludowej w swej rodzinnej miejscowości, w Borzestowie, w 1932 roku.
Franciszka Majkowska zaś stworzyła ekspozycję w Kaszubskim Dworze pod koniec lat 30 XX wieku. Początki działalności Muzeum były bardzo trudne. To, czego nie udało się osiągnąć przed wojną, nastąpiło po jej zakończeniu. Powstanie Muzeum Kaszubskiego wiąże się z datą jego oficjalnego otwarcia, które nastąpiło 1 maja 1947 r. Niemniej pierwsze ekspozycje powstały tuż po wojnie.
Muzeum kaszubskie, fot. materiały promocyjne
W 1945 r. organizacją i prowadzeniem Muzeum zajął się Powiatowy Ośrodek Krzewienia Kultury i Sztuki w Kartuzach, którego dyrektorem był Edward Ogórek, sekretarzem dr Henryk Kotowski, skarbnikiem zaś Emil Lniski. Przy Muzeum uruchomiono pracownię haftu kaszubskiego, którą prowadziła Franciszka Majkowska, zaś już od 26 sierpnia do 15 października 1945 r. trwała pierwsza po wojnie wystawa kaszubskiej sztuki ludowej.
W powstałym w pomieszczeniach Kaszubskiego Dworu Muzeum została otwarta „Wystawa Martyrologii Polskiej”. Ekspozycję poświęconą tej problematyce otwarto 4 listopada 1945 r. przy okazji zjazdu działaczy kaszubskich w Kartuzach. W 1946 r. Muzeum przeniosło się do gmachu przy ulicy Kościerskiej. W tym samym roku w zatwierdzonym planie budżetowym jako kierownik Muzeum widnieje Edward Ogórek, a jako społeczny kustosz Leopold Kosiński.
Muzeum kaszubskie, fot. materiały promocyjne /P. Konkol
Mając na uwadze wiedzę i doświadczenie Franciszka Tredera w kolekcjonowaniu artefaktów, Powiatowy Komitet do Spraw Kultury poprosił go o zreorganizowanie Muzeum i przeprowadzenie inwentaryzacji zbiorów. Otworzyła się nowa perspektywa dla Tredera. Muzeum w Kartuzach potrzebny był ktoś taki jak Treder, pasjonat i znawca regionu. W połączeniu kolekcji Franciszki Majkowskiej i Kotowskiego z kolekcją Tredera widziano szansę na rozwój obiektu muzealnego.
Po latach Treder wspominał: – Gdy wróciłem z wojny, Powiatowy Komitet do spraw Kultury, reprezentowany przez dra Henryka Kotowskiego, Majkowską, Ogórka i Kosińskiego, zwrócił się do mnie o ponowne podjęcie starań w kierunku zorganizowania Muzeum, proponując mi przejęcie domu przy ulicy Kościerskiej i kilkanaście eksponatów przechowywanych w okresie wojny w magazynie tzw. Wydziału Powiatowego.
Muzealiów przekazanych Franciszkowi Trederowi było 241. Były to zbiory Franciszki Majkowskiej, Henryka Kotowskiego oraz Edwarda Ogórka. Należy jednak pamiętać, że Majkowska, wyprowadzając się z Kartuz, zabrała większość swojej kolekcji.
Z pomocą Trederowi przyszło powstałe w 1947 r. Towarzystwo Miłośników Muzeum Kaszubskiego im. dra Aleksandra Majkowskiego. Głównym celem stowarzyszenia było gromadzenie i konserwacja zabytków i przedmiotów charakteryzujących folklor kaszubski oraz roztoczenie opieki nad Muzeum Kaszubskim w Kartuzach. Towarzystwo zostało zarejestrowane przez Wojewodę Gdańskiego dopiero rok po założeniu. Założycielami Towarzystwa byli: Leopold Kosiński, Franciszek Treder, Henryk Kotowski, Wiktor Hirsz, Emil Lniski, Aleksandra Majkowska, Franciszka Majkowska, Franciszek Sędzicki, Czesław Wierusz-Kowalski, Feliks Lewiński, Franciszek Sędzicki, Paweł Groth, Feliks Biernaczyk, Emil Lniski, Leon Krauze, Wiktor Roszczynialski i Alojzy Wika-Czarnowski.
Franciszek Treder przystąpił do prac adaptacyjnych. Sam łatał dziury w dachu, uzupełniał tynki oraz malował ściany. Uporządkowane przez Franciszka Tredera Muzeum zostało otwarte 1 maja 1947 r. Przez krótki okres Muzeum znajdowało się pod zarządem Towarzystwa Miłośników Muzeum Kaszubskiego im. A. Majkowskiego, którego prezesem był dr Andrzej Bukowski. Tak oto pisał on o Muzeum w Kartuzach na łamach „Głosu Wybrzeża”: – Muzeum to powstało w 1945 r. Jako pierwsza została w nim urządzona „Wystawa Martyrologii Polskiej”, odzwierciedlająca zbrodnie niemieckie, popełnione na ludności kaszubskiej. W dotychczasowym swoim rozwoju Muzeum przeszło duże trudności lokalowe jak i budżetowe, nie miało na początku swej działalności właściwego kierownika, a przede wszystkim brakło mu jasnego programu, dostosowanego do potrzeb nowo budującego się życia w Polsce Ludowej. […] Według stanu inwentarza z końca sierpnia br. zbiory etnograficzne obejmują łącznie 538 okazów, z czego w ciągu bieżącego roku przybyło 388. Poza tym osobne miejsce zajmuje dział prehistoryczny z 92 okazami oraz dział mineralogii i petrografii z 200 okazami. Razem więc w dniu 31 sierpnia br. znajdowało się w Muzeum 830 eksponatów, w czym 488 stanowiły depozyty.
W 1948 roku dzięki interwencji Rady Kultury i Sztuki siedziba Muzeum Kaszubskiego w Kartuzach została ustalona w ogólnopolskiej sieci muzeów regionalnych i Kartuzy jako jedyne miasto wśród miast Wybrzeża ówczesnego województwa gdańskiego posiadało muzeum. W tym samym roku w Muzeum odbyła się wystawa prac malarskich Mariana Mokwy.
Z dniem 1 stycznia 1950 r. Muzeum Kaszubskie – tak jak wszystkie inne muzea w Polsce – zostało upaństwowione. Towarzystwo Miłośników Muzeum Kaszubskiego im. dr. Aleksandra Majkowskiego z siedzibą w Gdańsku zostało zlikwidowane, zaś Franciszek Treder został mianowany pierwszym kierownikiem i pracownikiem merytorycznym, adiunktem Muzeum. Rozpoczął się więc kolejny, niejako nowy etap w dziejach Muzeum. Placówka muzealna pod kierownictwem Tredera zaczęła rozwijać się systematycznie.
Treder jako kierownik Muzeum Kaszubskiego dbał nie tylko o stan budynków, lecz i o właściwy poziom kierowanej przez siebie instytucji. Potrafił również wyłowić do pracy odpowiednią kadrę fachową. Pracę w Muzeum Kaszubskim podjęli więc znani mu osobiście z Borzestowa Augustyn Mielewczyk oraz znakomity gawędziarz kaszubski, Franciszek Brzeziński. Ten ostatni wspólnie z Franciszkiem Trederem wyruszał w teren – na motocyklu, często pieszo – aby pozyskać dla Muzeum nowe eksponaty.
Swoistymi zainteresowaniami Tredera były opracowania przyczynkarskie z zakresu archeologii. W początkowych latach istnienia Muzeum Kaszubskiego na wystawie znajdowały się również eksponaty archeologiczne pochodzące z powiatu kartuskiego. Eksponaty te (popielnice) do Muzeum sprowadził Treder jeszcze z Borzestowa. Tam przechowywane były starannie w jego domu rodzinnym.
W początkach lat pięćdziesiątych eksponaty archeologiczne Muzeum Kaszubskiego przejął Uniwersytet Łódzki, którego pracownicy naukowi podjęli badania w tej kwestii. Zmieniał się także organizator Muzeum. Z początkiem 1958 roku placówka została przekazana w zarząd Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej, zaś po 1964 r. znalazło się w gestii władz powiatowych. W 1975 roku w całej Polsce przeprowadzono reformę administracyjną, na mocy której zlikwidowano powiaty. W związku z tym od tej pory wszystkie sprawy Treder załatwiał u władz wojewódzkich.
Franciszek Treder pozostawał aktywny do ostatnich dni swej działalności w Muzeum Kaszubskim. Stworzone przez niego miejsce było dlań drugim domem, w którym spędzał długie i pracowite dnie i noce. Dni mijały w otoczeniu grup turystów odwiedzających Muzeum, pracowników naukowych uczelni wyższych czy muzeów, a wieczory i późne godziny nocne przy pisaniu artykułów, spostrzeżeń poczynionych podczas dziennych wyjazdów „w teren” czy studiowaniu literatury fachowej. Po przejściu Franciszka Tredera na emeryturę w 1974 r. stanowisko kierownika Muzeum Kaszubskiego powierzono historykowi Barbarze Wieczorek. Priorytetem jej działalności było powiększenie powierzchni ekspozycyjnej Muzeum.
Jak wiemy, ani Barbarze Wieczorek, ani jej następcy Januszowi Gieruckiemu nie udało się zrealizować postulowanych zagadnień. O przebudowie Muzeum oraz rozluźnieniu i unowocześnieniu wystawy stałej pisała na łamach „Głosu Wybrzeża” Izabella Trojanowska, a także Longin Malicki w „Jantarowych Szlakach”.
W okresie transformacji, po 1989 r., budynki Muzeum zostały skomunalizowane, zaś ono samo uzyskało status samorządowej instytucji kultury. Dyrektorem został Norbert Maczulis, który kierował placówką do 2015 r. W 1997 roku na dziedzińcu Muzeum został odsłonięty pomnik Franciszka Tredera, który trzyma straż nad obiektem.
W 1998 r. Muzeum Kaszubskie zostało laureatem medalu Antoniego Abrahama „Srebrna Tabakierka Abrahama” i Medalu 75-lecia Kartuz. W 1999 r. Muzeum Kaszubskie uhonorowane zostało dyplomem zasłużony dla Kartuz przez Towarzystwo Miłośników Kartuz.
Osiągnięciem dla Muzeum, miasta i regionu było wpisanie Muzeum Kaszubskiego w Państwowy Rejestr Muzeów prowadzony przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Obecnie poza udostępnianiem ekspozycji stałej, Muzeum Kaszubskie jest koordynatorem wielu cennych inicjatyw. Wśród nich odnajdziemy tworzenie, pozyskiwanie i prezentowanie wystaw czasowych, prelekcji i wykładów. Kolejną formą działania Muzeum jest organizowanie interesujących zajęć i warsztatów dla dzieci i młodzieży. Są to np. pokazy, zajęcia praktyczne związane z rękodziełem odbywające się w ciągu roku szkolnego, lecz także podczas ferii zimowych. Wspomnieć należy również o tym, że Muzeum Kaszubskie posiada pośród swoich propozycji edukacyjnych stałą ofertę interaktywnych lekcji muzealnych skierowanych do uczniów przedszkoli, szkół podstawowych, gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych.
Nie można zapomnieć o wartościowych wydarzeniach plenerowych organizowanych przez Muzeum Kaszubskie, takich jak np. Festiwal Nalewki Kaszubskiej, jarmark Etno- Prezentacje czy atrakcyjne obchody Nocy Muzeów.
W 2017 r. powstał film o Franciszku Trederze pt. Pamiętnik kaszubskiego Fausta w reżyserii Andrzeja Dudzińskiego. W tym samym roku Muzeum otrzymało nagrodę specjalną Burmistrza Kartuz „KARTËSKÔ SKRA” w podziękowaniu za pracę na rzecz zachowania i upowszechniania tradycji kaszubskiej kultury poprzez prezentację dorobku naszych przodków, a także promocję gminy Kartuzy podczas organizowanych na terenie placówki imprez. Obecnie dyrektorem placówki jest Barbara Kąkol.
Pod koniec 2017 roku w Muzeum zamontowano profesjonalny system sygnalizacji włamania i napadu wraz z telewizją dozorową. Przedsięwzięcie kosztowało 246 tys. zł. Okrągłe 100 tys. to kwota uzyskanego przez Muzeum dofinansowania z budżetu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Gmina Kartuzy dołożyła 90 tys. zł. Teraz włamanie do placówki, gdzie przechowywane są bezcenne eksponaty związane z kulturą kaszubską i nie tylko, jest teoretycznie i praktycznie niemożliwe. Jakość zabezpieczenia Muzeum najlepiej obrazuje fakt, że system spełnia wymogi stawiane przez Luwr dla ubiegających się o wypożyczenie… Mona Lisy Leonarda da Vinci!
