Człuchów – na krańcach województwa

Z kart historii

• Ok. 1290 r. okolice Człuchowa zostały nadane przez księcia pomorskiego Mściwoja II, wojewodzie kaliskiemu Mikołajowi z Ponieca
• W 1312 r. Krzyżacy zakupili Człuchów za niewielką kwotę od synów Mikołaja. Wzmiankowany w 1312 r. jako Slochow – nazwa pochodzi od pierwotnego właściciela bądź założyciela miejscowości, zwanych Słuch. Naturalne walory obronne Człuchowa wpłynęły na decyzję o lokalizacji największego w tej części państwa zakonnego zamku obronnego
• Na podgrodziu powstała osada, której w 1348 r. wielki mistrz zakonu krzyżackiego Henryk Dusemer nadał prawa miejskie
• Od 1466 r. Człuchów stał się miastem królewskim i siedzibą starostwa niegrodowego

Zamek krzyżacki

Zamek człuchowski był drugim po Malborku pod względem wielkości zamkiem zakonu, siedzibą komtura i konwentu krzyżackiego, a zajmował 3 ha. Jego budowę rozpoczęto po 1312 r., a zakończono ok. 1365 r. Założenie zamkowe składało się z 3 przedzamczy oraz Zamku Wysokiego i każde z tych założeń mogło stanowić samodzielny obwód obronny.

Komunikacja między częściami zamku możliwa była przez mosty zwodzone, zbudowane nad fosami wypełnionymi wodą. Jedynie fosa wokół III Przedzamcza była sucha. Najważniejszą częścią warowni był, zbudowany na planie kwadratu o boku 47,5 m, cztero-skrzydłowy Zamek Wysoki.
Nad całością dominowała w płn.-zach. narożniku Zamku Wysokiego masywna ośmioboczna wieża.

• w północnym skrzydle zamku usytuowana była kaplica
• we wschodnim – kapitularz
• w południowym – dormitorium
• a zachodnim – refektarz

W piwnicach oraz na wyższych piętrach mieściły się magazyny, zbrojownie, młyn komturski, a w czasach polskich – browar. Wewnątrz zabudowań znajdował się prostokątny dziedziniec obwiedziony krużgankami.

• Po pożarze miasta w 1793 r. mieszkańcy otrzymali od króla Fryderyka Wilhelma II pozwolenie na rozebranie zamku, a uzyskaną cegłę przeznaczyli na odbudowę spalonych domów. O świetności zamku świadczy potężna wieża Zamku Wysokiego (46 m)
• W latach 1826-1828 na fundamentach kaplicy zamkowej wybudowany został kościół ewangelicki, a wieżę zamieniono na dzwonnicę
• W 1844 r. zmieniono zwieńczenie wieży na wysoki krenelaż

Muzeum regionalne

Początki muzealnictwa w Człuchowie sięgają 1911 r. Wówczas utworzono izbę regionalną (z siedzibą w starostwie), którą w 1927 r. przekształcono w Muzeum Regionalne. Gromadzone dotychczas przez indywidualnych kolekcjonerów zabytki stały się podstawą do otwarcia w 1964 r. izby muzealnej w jednym z pomieszczeń zamku.

Muzeum Regionalne z siedzibą w dworze miejskim (dawnym starostwie) powołano 2 stycznia 1976 r., 2 maja 2013 r. zaczęło funkcjonować w odrestaurowanym i dostępnym dla osób niepełnosprawnych zamku w Człuchowie.
Gromadzone są zbiory z zakresu archeologii, etnografii, historii i sztuki połączonej z historią i kulturą regionu. Prezentowane są też wystawy stałe związane z regionem oraz czasowe ze zbiorami innych muzeów, instytucji i osób prywatnych.

Kościół pw. św. Jakuba Apostoła

Według tradycji, parafia erygowana była w 1209 r. W okresie reformacji świątynię wykorzystywali protestanci. W XVII w. fundatorem nowego murowanego kościoła został starosta człuchowski Jakub Wejher.
Kościół wybudowano w latach 1644-1647 w stylu barokowym (dzisiejsza nawa poprzeczna i stare prezbiterium).

W 1713 r. dobudowana została wieża. W latach 1926-1928 dokonano rozbudowy o nawę główną i dwie boczne, nowe prezbiterium, prospekt organowy i krużganki. Na uwagę zasługuje bogate barokowe wyposażenie świątyni – dawny ołtarz gł. i ołtarze boczne, ambona, chrzcielnica i konfesjonał.

Lasek Luizy

Leśny park miejski o pow. 45 ha zlokalizowany jest przy zamku. Początki założenia parkowego sięgają 1800 r. W 1807 r. w Człuchowie zatrzymała się królowa pruska Luiza, której spodobała się uroda półwyspu Kujawy. W 1811 r. mieszkańcy nazwali to miejsce Wzgórzem Luizy.
Od lat 20. XIX w. i w XX w. terenem parku opiekowały się różne stowarzyszenia, miasto, Lasy Państwowe oraz gmina Człuchów.

Od 2006 r. Lasek Luizy posiada status parku. W 2008 r. został wpisany do rejestru zabytków. Jest parkiem angielskim wyposażonym w małą architekturę.
Rosną w nim wielopienne buki i sędziwe dęby. Na obszarze jezior człuchowskich znajdują się dwie formy ochrony przyrody:

• obszar chronionego krajobrazu „Zespół Jezior Człuchowskich” powstały w 1981 r.
• użytek ekologiczny z 2000 r. „Mokradła nad J. Łazienkowskim”