Cmentarzysko kultury wielbarskiej w Węsiorach związane jest z przybyłym w 2. poł. I w. n.e. na Pomorze germańskim plemieniem Gotów. Zmarłych grzebano tu od ok. 70-80 r. n.e. do przełomu II i III w.
Położone nad brzegiem Jeziora Długiego cmentarzysko składa się z 4 kamiennych kręgów, 20 kurhanów i ok. 130 grobów płaskich. Kręgi, z których największy ma średnicę 26 m., składają się z ustawionych pionowo kamieni o wysokości około 1,5 m. Wewnątrz kręgów stoją dodatkowe kamienne słupy. Krąg IV zachowany jest jedynie fragmentarycznie, widoczne są jedynie 4 głazy, a naukowcy uważają, że jest to krąg niedokończony.
Na terenie objętym kręgami stwierdzono obecność cmentarzyska z grobami szkieletowymi i ciałopalnymi, które odkryto w różnych punktach całości założenia, bez widocznej konsekwencji w ich rozmieszczeniu. Pozwoliło to badaczom wysnuć tezę o kultowej i społecznej (wiece, sądy) funkcji kamiennych kręgów, a pochówki w ich ramach uznać za wtórne względem ich pierwotnej funkcji.
Kamienne Kręgi w Węsiorach. Na terenie rezerwatu znajduje się 12 różnej wielkości kręgów i 30 kurhanów,fot. Pomorskie Travel
Występujące na terenie cmentarzyska kurhany mają najczęściej kształt kolisty, a ich średnica waha się od 4 do 16 metrów. Wysokość mogił rzadko przekracza 120 – 150 cm. Część kurhanów pokryta jest małymi kamieniami, a niektóre z nich uzupełnione są głazami ustawionymi na szczycie.
Powstanie cmentarzyska związane jest z tzw. kulturą wielbarską, której przedstawiciele, Goci i Gepidzi, przybyli w okolice dzisiejszej północnej Polski w I wieku naszej ery, opuściwszy swoje dotychczasowe siedziby w południowej Szwecji. Cmentarzyska w formie kamiennych kręgów i towarzyszących im kurhanów są charakterystyczne dla szlaku wędrówki Gotów i Gepidów przez Europę, którą zakończyli na Półwyspie Iberyjskim. Liczne artefakty odnalezione w trakcie wykopalisk na terenie kręgów w Węsiorach obejrzeć można w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Gdańsku.
