Sztumski zamek leżący na Szlaku Zamków Gotyckich to jeden z najważniejszych zabytków tego powiślańskiego miasteczka. Od momentu jego wybudowania do II połowy XV w. należał do Zakonu Krzyżackiego. W okresie nowożytnym był siedzibą polskich starostów, a w XIX i XX w. mieścił sąd, więzienie i sierociniec.
Spór o datację budowy warowni
Krzyżacy jeszcze przed lokacją miasta z 1416 r. wybrali Sztum jako miejsce, w którym wybudowali ceglaną warownię. Zamek ten z pewnością powstał w XIV w. Przez wiele lat panował pogląd, że obiekt wzniesiono w latach 1326-1335. Jednakże najnowsze badania wykazały, że zamek zlokalizowany pomiędzy jeziorami barlewickim i zajezierskim powstał nieco później, gdyż w latach 70. XIV stulecia.
Świadczą o tym przyjęte rozwiązania architektoniczne, ale również wydobyte artefakty archeologiczne oraz źródła historyczne, które wcześniejsi badacze źle zinterpretowali. Z kolei pierwotne założenie krzyżackie najprawdopodobniej mieściło się w pobliskim Zajezierzu.
Zamek w Sztumie, fot. K. Zdziennicki
Zamek w Sztumie, fot. K. Zdziennicki
Kto „rządził” w sztumskim zamku?
Zamek w Sztumie początkowo był siedzibą urzędnika krzyżackiego w randze wójta. Jednakże ze względu na bliskość Malborka miejsce to dodatkowo zostało wybrane przez Wielkich Mistrzów jako rezydencja tego dostojnika zakonnego. Ponadto w czasach krzyżackich w Sztumie nieopodal zamku stworzono zwierzyniec.
Zamek w Sztumie, fot. K. Zdziennicki
Po II pokoju toruńskim z 1466 r. Sztum jako część Prus Królewskich stał się częścią Rzeczpospolitej. W okresie polskim zamek znajdował się we władaniu miejscowych starostów. Z kolei po pierwszym rozbiorze z 1772 r. stał się własnością państwa pruskiego. W XIX w. w zamku umieszczono sąd oraz pierwsze więzienie, będące poprzedniczką współczesnego zakładu karnego, który jest jednym z najcięższych ośrodków penitencjarnych w Polsce. Z kolei pod koniec stulecia kościół katolicki zakupił skrzydło południowe i przez kilka dekad prowadził w nim sierociniec.
Po 1945 r. władze polskie kontynuowały tradycje sądownicze obiektu. W późniejszym okresie zlokalizowano tu Muzeum „Powiśla”. Po transformacji ustrojowej zamek należał do samorządu gminnego. Od 2018 r. zabytkiem zarządza Muzeum Zamkowe w Malborku, a zamek jest jednym z jego oddziałów.
