Jezioro Wdzydze, ukryte w malowniczych okolicach Kaszub, zachwyca nie tylko swoim urokiem przyrodniczym, lecz także bogatą historią i niezwykłymi legendami.
Kaszubskie Morze
Kompleks Jezior Wdzydzkich mający powierzchnię 1455,6 ha jest największym zespołem jeziornym w tej części Kaszub na Pojezierzu Wschodniopomorskim. Z tego względu nazywany jest Kaszubskim Morzem lub Wielka Wodą. Głębokość jeziora osiąga 72 m, co czyni je szóstym najgłębszym jeziorem w Polsce.
Jest jeziorem młodoglacjalnym, powstałym z wód topniejących mas lodowych. Następstwem tego działania lądolodu są wyżłobione dwie rynny, które rozciągają się południkowo (jez. Jelenie i jez. Wdzydze) i równoleżnikowo (jez. Radolne i jez. Gołuń). Wymienione cztery jeziora tworzą kompleks, który kształtem przypomina krzyż. Brzegi jeziora Wdzydze mają urozmaicona rzeźbę, są częściowo pokryte lasem, który wznosi się od 7 do 10 metrów ponad lustro wody.
Wyjątkową urodę kompleksu jezior Wdzydzkich zwanych Wielka Wodą znaczenie mają wyspy, których jest aż dziesięć. Są to wyspy Ostrów Wielki, Ostrów Maly, Glonek, Sorka, Siodły, Przerośla, Cyronek, Mienica, Trzepczyn, Ostrówek.
Osobliwością przyrodniczą wód jeziornych jest endemiczna troć wdzydzka, która nie wędruje do morza. Wybiera tarliska w pobliżu, a ikra składana jest w miejscach o żwirowo – kamienistym dnie. Jeziora Wdzydzkie znajdują się na obszarze Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego.
Ramię północne – Jezioro Jelenie
Jezioro Jelenie jest najwęższym jeziorem, jego szerokość nie przekracza 0,5 km, a długość 3,5 km. Na środku tej rynny znajduje się zielona, okrągła wyspa Ostrówek.
Ramię wschodnie – Jezioro Gołuń
Maksymalna szerokość jeziora Gołuń wynosi około 1 km, długość nieco ponad 6 km. Wyspa tej części to Trzepczyn według legend na niej znajdują się ukryte skarby olbrzymów – Stolemów. Od strony wody widoczny jest Kaszubski Park Etnograficzny we Wdzydzach Kiszewskich.
Ramie zachodnie – Jezioro Radolne
Jezioro Radolne ma długość około 3 km, a szerokość dochodzi do 0,7 km. W tej części rzeka Wda uchodzi do jeziora przy Półwyspie Kozłowiec, największym na jeziorze Wdzydze.
Ramie południowe – Jezioro Wdzydze zwane też Wielką Wodą
Największe ramię jeziorne wdzydzkiego krzyża o długości 8 km i szerokości prawie 3 km. Znajduje się tu aż siedem wysp. W tej części jezioro osiąga swą maksymalną głębokość 72 m. Z jego wód wyłania się największa wyspa akwenu Ostrów Wielki (Duży Ostrów) o powierzchni 90,66 ha. Jest ona zamieszkana sezonowo, a jej dużą część pokrywają lasy. Jest to druga co do wielkości śród-jeziorna wyspa w Polsce.
Pozostałe wyspy to: Glonek (długość 1 km, szerokość 0,4 km), Sidły i Mały Ostrów będący rezerwatem florystycznym i drugą co do wielkości wyspą kompleksu. Bezpośrednio przy Wdzydzach Tucholskich położona jest Sorka mająca kształt ściętego stożka. Z wyspą tą związana jest legenda, która opisana jest poniżej. Ciekawy kształt ma wyspa Przerośla przypominająca łódź podwodną. Wyspy Łyska i Cyronek upodobały sobie ptaki łyski zwane kurkami wodnymi i dzikie kaczki, które chętnie na nie przylatują. Półwysep Lipa otoczony z trzech stron wodami jeziora, z plażą i zajściem do jeziora jest doskonałym miejscem na odpoczynek. Jest tu całoroczny ośrodek wypoczynkowy.
Legenda o powstaniu jeziora
Według legendy jezioro powstało za sprawą stolemów i Wdzydzanki. Dawniej było to nieduże jezioro z wyspą po środku. Mieszkał tu rycerz Sorka z córką Wdzydzanką. Ze względu na śmierć żony i liczne niepowodzenia postanowił ten teren opuścić. Jego jedyna córka nie chciała rozstawać się z miejscem, gdzie wychowała się, wśród lasów i jeziora. Poprosiła wróżkę o radę, a ta jej powiedziała „ Możesz tu zostać na zawsze, ale musisz wyrzec się ludzkiej postaci. Jeśli chcesz przemienię cię w rusałkę i zamieszkasz w jeziorze”.
Dziewczyna po namyśle zgodziła się i wróżka zmieniła ją w rusałkę. Wdzydzanka kąpała się w jeziorze, śpiewała pieśni rybakom, aż do czasu gdy zauważył ją w wodzie stolem. Zakochał się w niej od pierwszego wejrzenia. Postanowił spędzić resztę życia z nią, jednak Wdzydzanka za każdym razem uciekała przed nim do jeziora. Ledwie ją zobaczył, ona zaraz znikała pod wodą. Stolem postanowił kopać ziemię w miejscu gdzie mu się ukazała. Ona za każdym razem zmieniała miejsca, gdzie mu się pojawiała. Stolem wraz z braćmi kopał coraz to głębiej i głębiej, aż powstały rynny, które zapełniły się wodą. Stolemom nie udało pojmać się rusałki, więc opuściły te tereny. Na pamiątkę pięknej rusałki jezioro nazwano Wdzydzkim, a jedną z wysp Sorka.