Mama mówiąca do dziecka "chodźkaj, idźkaj" posługuje się wyrazem gwarowym, choć prawdopodobnie nie jest tego świadoma. Chociaż wydaje się, że gwara kociewska zanika, szansą na jej renesans jest rosnące zainteresowanie młodych ludzi historią ich regionów.
Gwary kociewskie zaliczamy do dialektu wielkopolskiego, choć ma bardzo wyraźne związki z dialektem mazowieckim. Na gwary kociewskie wpływały także gwary przejściowe, bliskie gwarom chełmińsko-dobrzyńskim, kujawskim i malborskim. Zresztą gwary kociewskie wraz z malborskimi uważa się za najmłodsze i najbardziej nowatorskie dialekty kontynentalne Pomorza Gdańskiego, czyli dialekty typowo polskie.
Charakterystyczny dla gwar kociewskich jest brak mazurzenia, a pochylonego (co zbliża gwary kociewskie do języka ogólnopolskiego), dźwięczne w po spółgłoskach bezdźwięcznych, uproszczenie odmian wyrazów (końcówka -óm w 1. os. lp. czasu przeszłego, np. byłóm = byłem;, formy 3. os. l. mn. czasu przeszłego na -eli, np. speli = spali; w czasie teraźniejszym usuwane są oboczności e:o, r:rz, np. ja bierze, nie ja biorę). W gwarach kociewskich można znaleźć wiele germanizmów, np. bana – pociąg, munia – pysk krowy
Przykładowe słownictwo kociewskie:
- bajzel – bałagan
- balija – wanna
- cédel – pokwitowanie, kwit
- czuć – słyszeć
- dekel – pokrywa na garnek
- filować – podglądać, śledzić
- gardyna – zasłona
- glómza – twaróg
- halać – przynosić
- kamlot – duży kamień
- karadeja – byle jaki pojazd, złej jakości
- kaszorek – sitko do wyławiania ryb
- klafty – plotki
- listowy – listonosz
- lorbas – duży, wyrośnięty chłopak
- łajza – nieudacznik
- mantel – płaszcz
- mądrować -wymądrzać się
- néki – fochy
- obuć się – ubrać się
- rajby – randka,
- rojber – łobuz
- rónkel – burak
- ruchanki – placki drożdżowe
- szachtelek – pudełko
- szlajać – włóczyć się
- topek – nocnik
- wandry – włóczęga
- zelga – odwilż
- zylc – galareta
Kociewiem i gwarą kociewską zainteresował się najwybitniejszy polski dialektolog Kazimierz Nitsch, który na początku XX w. dotarł tutaj podczas swoich wędrówek po Pomorzu. Wielkie zasługi dla utrwalenia gwary kociewskiej ma również ks. Bernard Sychta wybitny badacz kultury ludowej Kociewia, Kaszub i Borów Tucholskich. Owocem jego długoletniej pracy i badań naukowych jest 3 tomowe dzieło „Słownictwo kociewskie na tle kultury ludowej”, które stanowi pierwszą próbę uporządkowania słownictwa i zapisu fonetycznego gwary kociewskiej.
Dzisiaj do wytrwałych badaczy dialektu kociewskiego zaliczyć można Marię Pająkowską-Kensik ze Świecia, profesora Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego i kierownika Podyplomowego Studium Edukacji Regionalnej. W swojej pracy naukowej i popularyzatorskiej zajmuje się głównie dialektem kociewskim na tle kultury. Oprócz popularnego „Słowniczka gwary kociewskiej”, wydała również „Słowotwórstwo rzeczowników w dialekcie kociewskim” oraz rozprawę „Język a kultura ludowa”.
Więcej informacji na temat gwary kociewskiej znajdziesz tutaj!
